Көптеген адамдар адам ағзасын трансплантациялау туралы естіген. Бүгінде дәрігерлер науқастарға жүрек, бауыр, бүйрек, қасаң қабық, тері, ұйқы безі, аш ішек, т.б. трансплантациялауды үйренді. Медицина дамыды: көптен бері миы өлді деп жарияланған науқастардың ағзаларын трансплантациялау енді сирек емес.
Басты рөлде Уилл Смит ойнаған «Жеті өмір» фильмі мен үшін қаншалықты таң қалдырғаны есімде. Абайсызда жеті адамның өліміне себепкер болған фильм кейіпкері мұны кешіре алмай, жеті адамның өмірін, соның ішінде өзінің мұқият жоспарлауы арқылы құтқарып қалды…
Қайтыс болғаннан кейінгі донорлық жағдай қалай жүріп жатыр? Бұл туралы РАБАТ республикалық трансплантология орталығының Шымкент қаласындағы аймақтық үйлестірушісі, №1 қалалық аурухананың реаниматолог дәрігері Қалдыбай Қалиқұлұлы ТЕЗЕКБАЕВпен әңгімелесті.
– Қалдыбай Қалиқұлұлы, Қазақстанда ағза трансплантациясы тақырыбы қаншалықты өзекті?
– Иә, қазіргі таңда елімізде ағзалар мен тіндерді трансплантациялау медицина саласында өте танымал. Қазір Қазақстанда алты трансплантация орталығы жұмыс істейді.
Трансплантация үйлестірушілері осы саладағы жұмысты жақсарту үшін оқытылып, мәйіттік органдарды трансплантациялау туралы ақпаратты әртүрлі терминалды аурулары бар адамдарға таратады, бұл жағдайдан шығудың жалғыз жолы — қайтыс болған адамнан алынған орган трансплантациясы.
– Донорлықтың неше түрі бар?
– Органдарды ауыстырудың екі түрі бар: тірі донорлық және мәйіт донорлығы. Трансплантология саласындағы заманауи жетістіктерге қарамастан, бүкіл әлемде органдардың жетіспеушілігі байқалады. Қазақстанда дене донорлығы артып келеді. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, қазір республика бойынша кезекте 4112 адам тұр, оның 104-і бала.
– Қай орган трансплантаты ең «танымал»?
– Әрине, бұл бүйрек. 3 756 науқас донорлық бүйрекке мұқтаж, бұл донорлық органдарды қажет ететін науқастардың жалпы санының 91% құрайды.
– Имплантация өте қымбат па?
– Елімізде трансплантология саласындағы барлық іс-шаралар тегін жүргізіледі. Егер қара базар болса, біздің жалғыз кезек күтуіміз айтарлықтай қысқарар еді. Біз мұны ашықтық пен жариялылық негізінде жасаймыз және осылайша медицинаның «зиян келтірме» деген негізгі қағидасы бұзылмайды.
– Қалай демеуші боласыз?
– Тірі адамның бүйрегін немесе бауырын алу сирек кездесетін жағдай. Айта кетерлігі, ағза донорлығына арнайы дайындалған ешкім жоқ. Қазақстан азаматтары тірі кезінде де, қайтыс болғаннан кейін де ағза немесе тіндердің доноры бола алады.
– Тірі донордан не алуға болады?
– Трансплантациялау үшін тірі донордан жұпталған мүшелердің біреуін, ағзаның немесе тіннің бір бөлігін ғана алып тастауға (алып тастауға) болады, бұл денсаулықтың қайтымсыз нашарлауына әкелмейді.
– Алдағы трансплантацияның науқасты құтқаруын кім қамтамасыз етеді?
– Органдарды трансплантациялау алдында науқастың денсаулығын жан-жақты тексеру қажет.
Мысалы, біреу созылмалы бүйрек ауруымен ауырып, дәрігерге көрінді делік. Егер маман науқасқа бүйрек ауыстыру қажеттілігін тапса, науқас қажетті сынақтарды жүргізеді.
– Сонда не?
– Тест нәтижелерін алғаннан кейін дәрігер науқасты нәтижелерді талдау үшін алқа отырысына жібереді. Комитет науқасқа орган трансплантациясы қажеттілігі туралы шешім қабылдайды, науқас туыстарының арасынан донор (бұл жағдайда бүйрек) іздей бастайды.
– Егер туыстары бүйрек алмастыруға келіссе, мәселе шешілді деуге бола ма?
– Асықпа. Егер туыстарынан донор табылса, ол да толық медициналық тексеруден өтуі керек. Біріншіден, дәрігерлер болашақ донордың денесі трансплантацияланған органсыз жұмыс істей алатындығын анықтайды. Содан кейін тірі донор мен реципиенттің жазбалары этика комитетіне жіберіледі. Олардың генетикалық байланысы бар-жоғын комитет анықтайды.
– Азияда донорлық және мүшелерді трансплантациялау кең таралған ба?
– Орталық Азиядағы бес елдің ішінде мәйіт мүшелерінің донорлығы тек Қазақстанда ғана бар. Соңғы бір жылда ағзаларын беруден бас тартқан қазақстандықтардың саны 90 мыңнан асты.
– Донорлық беруге жас шектеуі бар ма?
– Донорлыққа 18 бен 62 жас аралығындағы адамдар қатыса алады.
Қазақстанда кезекке тұру сияқты құжат бар. Күту тізімі әрбір науқастың қалауы бойынша кіре алатын орын емес; Бұл емделмеген немесе тұрақты ремиссиясыз барлық дәстүрлі емдеу әдістерін таусылған пациент немесе созылмалы бүйрек жеткіліксіздігінің соңғы сатысы бар және көпіршікті терапиямен емделіп жатқан пациент болуы керек. Сондықтан күту тізімі үнемі өзгеріп отырады. Кейбіреулер кезегін күтпей өледі, басқалары генетикалық тұрғыдан донордың органдарымен үйлеспейді.
– Қалдыбай Қалиқұлұлы, бұл тақырыпқа қатысты статистика бар ма?
– 2020 жылдан бастап 2024 жылға дейін донорлар саны 20 адамды құрайды. Астана, Алматы, Ақмола және Павлодар облыстарындағы қалалар жоғары көрсеткіштерге ие.
Бірақ дене донорлығын қоғам дұрыс қабылдамайды.
– Бұл күмәнді қалай жоюға болады?
– Қарапайым адамдар дене донорлығы, яғни мүшелерді алып тастау тек бас миы өлген (мысалы, бас миының ауыр жарақаты, инсульт салдарынан) науқастарға жасалатынын түсінуі керек. Сіз сондай-ақ мидың клиникалық өлімін аспаптық зерттеу әдістерімен, электроэнцефалограммамен, мидың өлімін анықтағаннан кейін кем дегенде 24 сағаттан кейін ангиографиямен растау керек екенін түсінуіңіз керек. Көбінесе реанимация және өмірді қамтамасыз ету бөлімшелерінде жатқан бұл науқастарда бауыр, бүйрек, өкпе және жүрек қалыпты жұмыс істейді. Дәл осы науқастар, яғни мәйіттік донордың барлық критерийлеріне сәйкес келетін тіркелген және динамикалық түрде расталған ми өлі пациенттері.
Биыл 35 адамның туыстары донорлықтан бас тартты. Медициналық тұрғыдан біз инфекция жұқтыру қаупі бар адамдардың донорлығын қабылдамаймыз. Әр адам кемінде үш, ең көбі алты адамға жаңа өмір сыйлай алады.
«Жақындары ұзақ жылдар бойы сауығып кете алмаған адамдар кейде оларға көмектескісі келеді, төтенше шаралар қабылдауға дайын — қара нарықта трансплантациялау үшін органдарды іздейді». Бұл шарасыздықтан болғаны анық…
– Қара базарда адам ағзасын сатып алу мүлдем мүмкін емес. Өйткені орган зертхананың талаптарына сай болуы керек. Науқастың тірі донормен қарым-қатынасы, органның генетикалық үйлесімділігі – бұл мәселелерді трансплантацияға тікелей қатысы бар дәрігерлер де, операциядан кейін де науқасты қадағалайтындар, бір сөзбен айтқанда, өз саласының мамандары шешуі керек. Адамның миы өлгенімен, басқа мүшелер оларға қан айналымы тоқтағаннан кейін бірнеше сағатқа дейін өмір сүре алады. Жүректің өзіндік автоматизмі бар. Бүйрек пен бауыр арнайы термиялық контейнерде тасымалданады.
– Бірақ әрбір дене мүшесінің «иесі» қайтыс болғаннан кейін де өзінің «жарамдылық мерзімі» болады.
– Иә, бас миының өлімі диагнозы қойылғаннан кейін науқасқа шұғыл түрде орган ауыстыру операциясын жасау керек.
Шынында да, әрбір органның реципиентке трансплантациялаудың өз уақыты бар. Мысалы, жүрек – бес сағатқа дейін, бауыр – 8 сағатқа дейін, бүйрек – 12 сағатқа дейін. Зертханаларды қабылдаушы шақырылғанға дейін төрт сағат бұрын дайындайды.
– Жаңа ғана қайтыс болған адамның туыстары денесін беруге келіспесе ше?
– Ми өлген сәттен бастап дәрігерлер процесті бақылайды. Қайтыс болғаннан кейін донорлыққа келісімімен науқастың туыстары денені беруден бас тартқан жағдайда дене мүшелерін алуға болмайды. Кейбіреулер тірі кезінде денеңізді беруге келіссеңіз, ауруханаға жатқызуға тура келсе, көрсетілетін медициналық қызметтің сапасы көңіл көншітпейді деп есептейді.
Кез келген дәрігер науқас оған шағымымен немесе өміріне қауіп төндіретін төтенше жағдаймен келген кезде, алдымен қолдау көрсетіп, науқастың өмірін сақтап қалу үшін әрекет етуі керек екенін түсінуіңіз керек. Ол кісі өз денесін беруге келіскен-келмегенін білмейміз. Бұл ақпарат электронды ақпараттық порталда орналастырылған; үш трансплантация үйлестірушісі оған қол жеткізе алады. Сондықтан Қазақстандағы медициналық мекемелердің медицина қызметкерлерінің ешқайсысы науқастың тірі кезінде өз денесін беруге келісетін-келмейтінін алдын ала біле алмайды.
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау кодексінің 209-бабының 4-тармағының 3-тармақшасына сәйкес трансплантациялау мақсатында адам ағзалары мен тіндерін сатып алуға немесе сатуға тыйым салынады. Сондықтан ағзалар қымбат бағаға сатылады деген қате пікір мүлдем негізсіз. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 116, 128, 135, 315-баптарына сәйкес, заңсыз трансплантация жасау заңмен қатаң жазаланады.
– Өлім алдында келісім презумпциясы жасалмаса не істеу керек…
– Кезінде Кеңес Одағының құрамында болған елдердің ішінде тек Беларусьте ғана денені донорлыққа беру ісі дамыған. Бұл елде дәл диагноз қойғаннан кейін дәрігерлер ешкімнен рұқсат сұрамай, дене мүшелерін медициналық мақсатта пайдалануды жалғастыруда. Беларусьте қайтыс болған адамның денесін алуға қатысты «келісім презумпциясы» деп аталатын нәрсе бар. Егер адам қайтыс болғанға дейін орган донорлығына қарсы екенін жазбаса, ол келісімге келген болып саналады. Туысқандардың ойлануға алты сағат уақыты бар. Осы уақыт ішінде жауап берілмесе, органдарды алып тастауға болады. Көп жағдайда марқұмның туыстары бас тартады.
Егер келісімді адам тірі кезінде берген болса, онда туыстарының рұқсатына қатысты өтінішті жоққа шығарған дұрыс, өйткені көп жағдайда туыстары діни көзқарастары мен сауатсыздығына байланысты бас тартқан. Өйткені, ертең сізге немесе сүйікті адамға донор қажет болуы мүмкін. Өздеріне қатысы жоқ дүниеге бей-жай қарағандықтан, кезекте тұрған көптеген балалар өз кезегін күтпестен бұл дүниені тастап кетеді.
– Мәйітханада мәйіттерден ағзалар алынады деген қауесет бар…
– Тағы бір аңыз. Қазақстанда «қара» трансплантологтарға орын жоқ, өйткені бізде органдарды трансплантациялаумен айналысатын мамандар аз. Сондай-ақ орган донорлығын күту тізіміндегі есімдерді өзгерту мүмкін емес. Себебі адамның қай органы немесе тінінің кімге қолайлы екенін компьютердің өзі анықтайды.
Генетикалық сәйкессіздік жағдайында және трансплантациядан кейінгі кезеңде иммуносупрессивті емдеуге қарамастан, адам ағзасы бөтен органнан бас тартады, сондықтан генетикалық үйлесімді органдардың трансплантациясы қабылдануы мүмкін. Айта кетерлігі, компьютер науқастың ұлтына, терісінің түсіне, діни көзқарасына, әлеуметтік жағдайы мен іс-әрекетіне мән бермейді. Мұнда бәрі әділ!
– Түсіндіргеніңізге рахмет.
Дайындаған Фарида Шарафутдинова