Шәді ака жетінші буын қазақ болып шығады. Баяғыда Нұратадан керуен өтіп, 10 жасар бала арбаның астында ұйықтап қалып, керуеннің артына құлапты. Шәді ака сол қазақтың ұрпағы болып шықты; Оның арманы – көзі тірісінде Әйтеке бидің бейітін көру еді. Екеуміз ажырасқанда мен оның арманын орындау үшін қолымнан келгеннің бәрін жасауға уәде бердім.
Ташкентке келген соң бұл мәселені республиканың жоғарғы басшылығымен келісіп, Самарқанд билеушісі Жалаңтөс Баһадырдың (1576-1656) әкесі Сейітқұл әулиенің (XVI ғ.) кесенесін салуға рұқсат алдым. , Өзбекстанда терең құрметке ие.
Әлім тұқымынан, тортқардан бес ұлы тұлға шыққан. Ораз қажы Әмір Темірдің даналығын жоғары бағалап, барлық стратегиялық мәселелерді онымен үйлестіретін ең жақын серігі болды. Оның немересі Сейітқұл әулие Бұқардың солтүстік қақпасы Нұратаны билеген. Ұлы Әмір Темір жаулап алу жорықтарына дейін жұма намазын оқыған Нұратада екі мешіт болған.
Қаланың қақ ортасында секундына төрт текше метр су ағып тұратын ерекше ағын ағып жатыр. Құрамында алтын, күміс, йод бар, Меккедегі Зәмзәм құдығынан шыққан әйгілі қасиетті су сияқты ұзақ сақталады және бұзылмайды. Бір кездері көктемде күн сәулесі сындырып, кемпірқосақтың барлық түстерімен ойнайды, сондықтан қала Нұрата деп аталады. Мыңдаған балықтар көктемде жүзеді, олар жер асты өткелдері арқылы жұмыртқа салып, сонда қоректену үшін жүздеген шақырым жол жүреді. Өлген балықты ешкім көрмеген. Балықты қолмен ұстауға немесе ұстауға тыйым салынады, ал дәстүр бойынша тек күміс ыдыстардан су ішуге болады.
Қала маңында, бір төбеде Ескендір Зұлқарнайын салған көне бекіністің қирандылары бар. Аңыз бойынша, Ескендір Зұлқарнайын уланғанда осы киелі бұлақтың суын ішіп, аман қалады.
Қалаға кіре берісте үш мың жылдай үлкен зират бар. Мұнда Сейітқұл әулие мен Әйтеке би жерленген.
Әйтеке Қарақалпақ жерінде қайтыс болды. Өлер алдында адамдар оған сұрақ қойды: Сіздің адамдарыңыз не істеу керек? Ол бізге аман қалу үшін Сырдарияның жайылмасына түсуге кеңес берді. Оның көптеген ұрпақтары бүгінде Қызылорда облысында тұрады. Және туыстарына Нұрата қаласындағы арғы атасы Сейітқұл әулиенің жанына жерлеуді бұйырады.
Сейітқұл әулиенің екі ұлы – Жалаңтөс Баһадыр мен Ақша хан Орта Азия тарихында өшпес із қалдырды. Жалаңтөс баһадыр өз заманында Шығыс жұлдызы атанған Самарқанды 47 жыл билеген. Ол Регистан алаңында екі медресе салды: Тилля-Кари (алтынмен безендірілген) және Шер-Дор (арыстан медресесі), олар өз заманының Оксфорд, Гарвард және Кембридж университеттері болған және қазір тарих пен мәдениеттің әлемдік маңызы бар.
Жалаңтөс баһадыр екі рет туыстарына жоңғарларды талқандауға көмектесті. Бірінші рет Жетісуды азат етуге 30 мың әскері жақсы жабдықталған әскерді, екінші рет Орбұлақ бойындағы жоңғарларға қарсы шайқаста Жәңгір ханға (Салхам Жәңгір) көмектесу үшін 20 000 әскер жіберді.
Жалаңтөс Баһадыр Самарқандтан 12 шақырым жердегі Дағбит қыстағы зиратында жерленген. Көзі тірісінде ол әмір Темір сияқты Гур Әмірді тұрғызуға мүмкіндік алғанымен, құлпытасын тас түрінде дайындаған. Адамдар зиярат етуге келгенде ұстаздарының бейіттерін басып өтпеуі үшін оны зираттың кіреберісіне жерлеуді бұйырды.
Қоқан хандығын Ақша хан биледі. Жалаңтөс Бахадырдың немересі, Сейітқұлдың шөбересі Әулие Әйтеке Самарқандағы медреседе оқып, кейін Жалаңтөс Бахадырдың қамқорлығымен шетелде әскери білім алады. 18 жасында жауларын бір шайқаста жеңіп, батыр атанды. Әйтеке би сөзді шебер қолдана біледі, шешен, кейін жүз кішілерінің биі болады.
Енді кесене тұрғызу үшін қаржы мәселесін шешу қажет. Шардара Әйтеке би қорының сол кездегі басшысы Жұмабек Мұқановқа телефон соқтым. Айтпақшы, ол кезде Қазақстанда Әйтеке би атындағы бірнеше нысан болған.
Жұмабек маған қордан түскен ақшаны түгелдей Әйтек би туралы кітаптарды басып шығаруға аударғанын және оларды сатудан түскен қаржыны кесене тұрғызуды жоспарлап отырғанын айтты. Мен мұның пайдасыз екенін түсіндім. Содан мен Қазақстанның негізінен төменгі жүз өкілдері тұратын бес облысының әкімдерін шақырдым.
Ақтөбе облысының әкімі Елеусін Сағындықов Әйтеке биге ескерткіш орнатып жатқанын, жобаға қатыса алмайтынын айтты. Бірақ ол келесі жолы кез келген өтінішімді орындаймын деп уәде берді. Және ол сөзінде тұрды, бұл үшін мен оған өте ризамын. Ол нағыз батыр! Кейін Мәскеуде жұмыс істеп жүріп, Мәскеудегі Әлия Молдағұлова атындағы мектепті күрделі жөндеуден өткізуді және 1943 жылы Марс операциясы кезінде қаза тапқан 100-ші және 101-ші атқыштар бригадаларының құрметіне Ржевте кешен салуды сұрадым. Бұл жауынгерлердің барлығы хабар-ошарсыз кеткен деп саналады, олардың есімдері құпия сақталды. Подольск қаласындағы Кеңес Одағының Қорғаныс министрлігінің құпиясы жойылған мұрағатымен төрт ай бойы жұмыс істеп, Ржев қаласындағы мемориалдық кешендегі 10 мың қазақ жауынгерлерінің есімдерін тауып, мәрмәр тақталарға қашап алдық. Енді біздің кейіпкерлеріміздің аты-жөні жасырын емес, бірақ олардың естеліктері өлмейтін болып қала береді.
Сол кезде Маңғыстау облысынан келген Қырымбек Қизербаев Қаражанды бір апта бойы қабылдау бөлмесінде ұстап, ақыры қаржыдан жалтарған. Атырау облысының әкімі Бергей Рысқалиев те көмектен жалтарған.
Ал Қызылорда облысының әкімі Болатбек Қуандықов ағайынды әкімдер командасы берілсе, жобаны қаржыландыруға атсалысатынын айтты.
Осылайша Әйтеке би кесенесін салуды қаржыландыру мәселесі тұйыққа тірелді. Уақыт өтеді. Содан Қаражан, Алтынсары және мен үшеуміз жеке қаражатымызға құрылысты бастауды ұйғардық.
Сол күндері Руслан Бексейітов Шымкентке сессияға шақырды. Жалаңтөс бақадырдың ұрпағы болып шыққан Рахат Байзақовты сонда кездестірдім. Рахат мәселені шешіп, сөзінде тұру үшін екі күн уақыт сұрайды. Сол жерде төменгі жүз мектебінің екі атақты ақсақалымен сөйлестім, олар Әйтеке би қорына екі рет 500 доллар аударғанын айтып, бас тартты.
Келесі кезекте үлкен ұлым Асқардан достарының арасынан Әйтеке бидің ұрпақтарын тауып беруін өтіндім. Таңертең Асқар телефон соғып, екі баланы тауып алғанын, көмектесуге дайын екенін айтты. Бұл отандық танымал кәсіпкерлер Есенгелді Бәйменов пен Шахарбек Усмановтың ұлы Сұлтан Усманов. Мен Шахарбек Усмановты жеке танимын, таңертең оған телефон соғып, ынтымақтастықты ұсындым. Ол қатты қуанып, «Шымкент Әйтеке би қорының» депутаты ретінде менімен бірге кесененің құрылысына қатысуға дайын екенін айтты. Бұл шындық: Шаке бүкіл құрылыс процесінде менің қасымда болды.
Құрылысты аяқтағанымызда жүргізушім Әуелбек осы уақыт ішінде біз 60 мың шақырым жол жүрдік, бұл жер шарын айналып өткен бір жарым айналымға тең қашықтық екенін айтты. Таңертеңгі төртте Ташкенттен жолға шықтық, одан кейін Нұрата, Бұхара, Самарқанға бардық. 1200 шақырым жол жүріп, 22:00-де Ташкентке оралдық. Біз апта сайын, кейде екі рет баратынбыз. Жолда Шәке маған: «Зәке, бірінші құдай, екінші сіздің арқаңызда Әйтеке би бабамыздың кесенесі біліп жатыр», – деп айтатын.
Қаражан інісі Бернардты көтеріп алды. Оның ішкі қыр-сырын жетік білетін Өзбекстаннан шыққан белгілі меценат, кәсіпкер Ибадулла Қалибековты шақырдым. Өзі ортадағы қоңырат руынан, жүзден.
Бұл пайдасыз іске араласпау үшін Ибадуллаға көп уақыт қажет болды. Оның айтуынша, бұл саяси әрекет. Ал олар, не болса да, өзбек ағайындар саған рұқсат бермейді, деді. «Зәке, абыройыңызды төгесіз. Қойыңыз», – деді ол маған. Шынында да тәуекелдер болды. Бірақ мен әлі де шештім.
Сонымен сегіз адам болдық, Қаражанның ұсынысымен «8 атымтай-жомарт азаматтар» деп атадық: бұл мен, Зауытбек Тұрысбеков, Қаражан Сердалиев, Алтынсары Үмбеталиев, Рахат Байзақов, Шахарбек Усманов, Есенгелді Бәйменов, Ибадуллада Серлиев. . Біз үш жүздің өкіліміз: үлкеннен Алтынсары мен мен, ортадан Ибадулла, кішіден Қаражан, Рахат, Шаһарбек Есенгелді, Бернар. Бұл символдық: бізді тарихи миссия біріктіреді, бізді бүкіл қазақ халқының ұлы бабалары біріктіреді. Елді жік-жікке бөлуді, оны біртұтас елді жікке бөлу үшін пайдакүнемдік мақсатта пайдалануды тоқтататын кез келгенін сезінудің шиеленісуі. Бұл бізді жақсылыққа апармайды. Дай Төле би: «Жүзге – болынгеннің жүзі күйсін» деген.
Құрылысты қаржыландыру мәселесі шешілген соң Өзбекстанның тарихи ескерткіштерді қалпына келтіру комитетінің төрағасы Равшанбек Мансуровқа жолығып бардым. Равшанбек Мансұров өте сүйкімді де сүйкімді адам, білікті де қабілетті маман болып шықты. Жоспарларымызды айтқанымда, ол ойланып қалды да, бұл мәселе бірінші рет көтеріліп отырған жоқ: оның Қазақстаннан өкілі бар, қомақты ақша ұсынды, бірақ ол бас тартты, өйткені кесене тұрғызылады. мүмкін болды. елдің жоғарғы басшылығымен келісімге келгеннен кейін ғана. Мен оған мәселенің келісілгенін айттым.
Келесі кездесуге ол жоба дайындады; Кесененің көлемі 6х6х6 метр. Мен оған Сейітқұл әулиенің бейіті мен Әйтеке бидің бейітінің арасы 5,5 метр болғандықтан кесененің көлемін ұлғайту керектігін түсіндірдім. Равшан ака Өзбекстанның заңнамасы бойынша бұл мүмкін емес екенін айтты. Әйтеке бидің сүйегін Сейітқұл әулиенің жанына қайта жерлеуді ұсынды. Мен қарсылық білдірдім, қалдықтарға қол тигізу мүлдем мүмкін емес; Біз бұл мәселені шешудің басқа жолын табуымыз керек.
Бұл күндері кесене тұрғызу үшін қазақтың атақты, қадірлі ақсақалдары Мырзатай Жолдасбеков, Ақселеу Сейдімбеков, Әбіш Кекілбаевтарды Ташкентке шақырып, олармен ақылдасып, батасын алдым. Мырзаке бұл мәселені Әбіш Кекілбаев шешсін деді.
Әбекең ойланып қалды. Кейін олармен бірге ұшқан жұбайы Клара апа: «Егер Өзбекстанның заңы бойынша кесененің көлеміне шектеу қойылса, оны бұзуға болмайды. Әйтпесе кесене болмас еді. Зауытбек, құрылысты баста» – деді. Онымен бәрі келіседі.
Келесі күні Равшанбек ағаға жолығып, қуып жеттік. Ол тамаша әңгімеші болып шықты және Орталық Азияның тарихы мен тарихи жерлерін жақсы білетін. Оның мықты тұқымы бар. Атасы Қажымұқан Мұңайтпасовпен жақын дос, серігі болған; олар бір ру, Қара Қыпшақ Қобыланды. Біз құрдас екенбіз, өте жақын дос болып кеттік. Содан кейін ол мені құрметтеп, жобаны жалғастыратынын айтты, бірақ тек бір шартпен: кесененің құрылысы аяқталмайынша, бұл туралы ақпарат БАҚ-қа тарамауы керек. Мен оған менің адамым осындай болады деп уәде бердім.
Уақытты босқа өткізбей бәріміз дайындалып, Нұратаға жол тарттық.
Зауытбек Тұрысбек
ЖАЛҒАСТЫРАДЫ