Күнделікті өмірде біз әрқашан дерлік біз үшін маңызды мәнге ие белгілі бір дөңгелек күндерді атап өтеміз.
Енді міне, Кореяның ЭКС құрылғанына 35 жыл толады, бір айдан кейін Түркістан облысы аты аңызға айналған «Пахта-Арал» ауылшаруашылық техникумының 100 жылдығын атап өтеді. Бұл қандай байланыс болуы мүмкін сияқты? «Пахта-Арал» директорларының бірі Ли Тен-Хан болғаны сонша, ол 80-жылдардың аяғында Шымкент қаласындағы корей ұлттық мәдени орталығының негізін қалаушылардың бірі болды. Демек, бұл кісі осы күндері біздің есімізде қалуға лайық.
…Өткен ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында корейлердің Орталық Азия мен Қазақстанда қалай және қандай жағдайда пайда болғаны туралы жүздеген томдық еңбектер жазылды. Күтпеген жерден үйінен «қанымен» сүйреп, өз еңбегімен қамданып, белгісіз жаққа жөнелтілген тұтас бір халық үшін бұл үлкен қасірет болды.
Қиыр Шығыстан арнайы қоныс аударушылар 1937 жылдың күзінің аяғында діттеген жеріне жетіп, далаға Жусалы стансасына түсірілді, бұл – Қызылорда облысы. Ол кезде Ли Тиен Хан он жаста еді…
Бір қызығы, бұл отбасының алғашқы мәжбүрлі көші-қоны емес еді. Ли Тен-Ханның әкесі Ли Хонг Дек Кореяны билеген Ли әулетінің тікелей ұрпағы болған. 1910 жылы Жапония Кореяны аннексиялады. Бірден емес, бірақ физикалық түрде аман қалу үшін елден қашуға тура келетіні белгілі болды. Эмиграцияның бірінші толқынымен бірге отағасы Ким Вон Сокпен бірге Ресейге аттанды. Уссурийск қаласына орналастық. Патша әулетінің мүшелері басқалар сияқты «Үшінші Интернационал» колхозында жұмыс істей бастады.
Уссурийскіде 1927 жылы 8 ақпанда Ли Тен-Хан, одан кейін оның ағалары Ли Тен-Чер мен Ли Тен-Ик дүниеге келді. Әкем шөп шабумен айналысады. Бір күні отағасы аттан құлап, аяғын жарақаттап алады. Отбасының бақытсыздығы жалғасты — депортация туралы қайғылы хабар күтпеген жерден келді. Үш кішкентай балалары және ең аз заттары мен азық-түліктері бар олар Қиыр Шығыстан суық вагондармен белгісіз жаққа жол тартты.
Бірінші жылы отбасының кенже баласы Ли Тен-Ик қайтыс болды. Ата-аналар күріш шаруашылығына көшті: сусыз далада күріш өсіруге қолайлы батпақты жерлер табылды.
Соғыс басталғанда әкем еңбек армиясына шақырылды. Жасөспірімдікке жеткен ұлдар ересектермен тең дәрежеде жұмыс істеді, сол үшін 1947 жылы «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерен еңбегі үшін» медалімен марапатталды.
Соғыстан кейін орысша Борис Григорьевич атала бастаған Ли Тен-Хан Ташкент ауыл шаруашылығы институтының агрономия факультетіне оқуға түседі. Оны бітіргеннен кейін Мәскеудегі К.Тимирязев атындағы ауыл шаруашылығы институтында жайылымдық өсіру курстарынан өтті.
Мәскеуде, бірақ көп жылдар өткен соң, Халықтар достығы университетінің, қазіргі РУДН университетінің қалашығында Ли Тен-Хан «Аш даланың сиероземдерінің су-тұз режиміне вертикальды дренаждың әсері» ғылыми дәрежесін алу үшін диссертациясын қорғады. .” Жұмыстың мақсаты — тік дренаждық мінез-құлықты реттеу арқылы топырақтың оңтайлы су-тұз режимін орнату. Сол жылдары (1981 жылы) бұл университеттегі қорғаныс таң қалмады: Африка және Азия елдерінің мамандары Кеңес Одағының мақта өсірушілерінің тәжірибесін мұқият зерттеп жатты.
Ли Тен-Хан бұл технологияны өзі басқаратын совхозға енгізген. Ал «Пахта-Арал» жетістігі соншалық, Кеңес Одағының халық шаруашылығы жетістіктері көрмесінің алтын медалімен алты рет және Қазақ Кеңесі Социалистік Республикасы халық шаруашылығы жетістіктері көрмесінің 1-дәрежелі медалімен марапатталды.
Кейіпкеріміздің қызы Ольга Тен-Ханқызы Ли жақында былай деп еске алды: «Әкем 1974 жылы «Пахта-Арал» совхозының құрылғанына 50 жыл толғанда әр түрлі елден келген қонақтар – бұрынғы тұтқындар совхоздарда жұмыс істеген соғыс (итальяндықтар, испандар, болгарлар, т.б.).
Сосын: «Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 30 жылдығында әкем Пахта-Аралдан майданға аттанған жерлестеріне алғашқы Даңқ мемориалын жасауға мәскеулік мамандарды шақырды. Ескерткіш әлі тұр, бірақ жақсы ұсталмаған…»
…Жаңадан құрылған «Славянский» мақта совхозы мен «XXII партсъезд» көкөніс-сүт совхоздарын ұйымдастырып, Шымкент қаласының төңірегінде бірнеше колхоздарды біріктіріп, қала тұрғындарын көкөніспен, етпен, сүтпен және жаңа құс өнімдерімен қамтамасыз етті.
Дұрыс, Ли Тен-Ханның барлық еңбектері Оңтүстік Қазақстанға қатысты. «Славянский», «XXII партсъезд» совхоздарын басқарды.
Жоғарыда аталған «Пахта-Арал» мемлекеттік ауылшаруашылық техникумы облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бастығы, «Аграрлық химия» облыстық бірлестігінің президенті, 1981-1985 жылдары облыстық көкөніс шаруашылығы бірлестігінің басшысы болды.
Ленин, Октябрь революциясы, Халықтар достығы ордендерімен, «Екінші дүниежүзілік соғыстағы ерен еңбегі үшін», «Ерлігі үшін», «Қасиетті Ленин жылы», «Тың жерлерді игергені үшін» медальдарымен марапатталған.
Ли Тен-Ханға «Қазақстанның еңбек сіңірген агрономы» атағы беріліп, тоғызыншы сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды.
Бұл жарқын және бай өмір. Бұл адам өз Отаны үшін бұдан да пайдалы және мағыналы іс істей алар ма еді… Бірақ апат болды – Ли Тен-Ханның денсаулығы нашарлап, туған жерін тастап кетуге мәжбүр болды.
Бұл туралы көп ұзамай Шымкент аудандық компартиясының бірінші хатшысы Асанбай Асқаров білді. Ол әріптестерінің тағдырына барынша қызығушылық пен қатысуды көрсетеді. Оны мұқият қоршаңыз.
1985 жылдың көктемінде Шымкент қалалық партия комитеті 58 жасында (денсаулығына байланысты) республикалық маңызы бар дербес зейнетақы тағайындау туралы Қазақ АКСР Министрлер Кабинетіне өтініш жасау туралы шешім қабылдады. Үкіметтің шешімі шықты.
Осы ретте Асанбай Асқарұлы Ли Тиен Ханға Социалистік Еңбек Ері атағын беруді ұсынды.
Және тағы БІРАҚ. 1985 жылы Шымкентке келген Мәскеу Орталық Комитеті бұл шешімдегі қателіктерді мойындап, Асанбай Асқаровты өз өкілеттіктерінен асып кетті деп айыптады (бұл туралы 1985 жылы 4 шілдеде «Правда» газетінде жарияланған).
Естеріңізге сала кетейін, сол кезде Асқаров Шымкентте бірнеше жоспардан тыс нысандарды салды деп айыпталған болатын. Асанбай Асқаровтың тұсында облыстағы, қаладағы партия, кеңес органдарымен бірлесе атқарылған істердің барлығы мемлекет қаржысын орынсыз жұмсау деп бағаланып, ауыл шаруашылығы саласында қол жеткізген табыстар ауылдың іргесі қағады. Ол жұмыстан босатылып, партиядан шығарылды.
Кейінірек Асқаров 1986 жылы 17-18 желтоқсанда Алматыда болған оқиғаларға да қатысты деп айыпталып, кейін ірі көлемде пара алды деген айып тағылды…
Ольга Тен-Ханқызы 1990 жылы Қазақстанда, сол кездегі ҚазКСР-да Республика күні алғаш рет 25 қазанда тойланғанын еске алады. Салтанатты шара Фосфат сарайында өтті. Ол кезде райкомның бірінші хатшысы Сергей Терещенко болатын.
«Оның нұсқауы бойынша олар әкемді тауып алып, мерекеге шақырды. Сол күні Сергей Александрович зейнетақыны сұрап, таң қалды: не болды?! Ольга Ли айтты, сен, Оңтүстік Қазақстанның аңыз адамы, қарапайым зейнетақы аласың (алты жыл). «Дәл қараша айында облыстық комитеттің қаулысымен үкіметке өтініш бердік. 1990 жылы желтоқсанда лайықты зейнетақы тағайындалды. Бірақ әкесі оны көргенше өмір сүрген емес…
Біз бұл кітапты 1991 жылдың қаңтарында, ол тірі болмаған кезде алдық. Социалистік Еңбек Ері атағы да осындай болды. Барлығы Рим папасын тірі кезінде осы асыл атаққа ие болды деп ойлады…»
Бір ғана сөз. Оңтүстік Қазақстаннан келген бес корей азаматы Социалистік Еңбек Ері атағын алған:
* Кан Лев Иванович, Ильичев ауданы, «Заря коммунизма» колхозының төрағасы;
* Ли Геум Нен, Ильичев ауданындағы «Путь к коммунизму» колхозы мақта өсіру бригадасының бригадирі;
* Ли Филипп Иванович, «III Интернационал» колхозының төрағасы, «Келесский» және «Первомайский» совхоздарының директоры;
* Ли Ен Гын, Сайрам ауданындағы «Ленинизм» колхозының жұмысшысы;
* Хван Сергей Григорьевич, Оңтүстік Қазақстан облысы, Ильичев ауданы, «Путь к коммунизму» колхозының төрағасы.
Және тағы бір нәрсе. Қазақстан Республикасының 23 елді мекенінде 32 көше Қазақстанның құрметті корейлерінің есімімен аталады. Көп жылдар бойы Шымкент муниципалитетінің муниципалитет көшелерінің біріне Ли Тен-Хан есімін беру туралы өтініші бар.
Азаматтар, сеніңіздер, бұл қолданбаны қарап шығуға тұрарлық! Және оң нәтижемен.
Фарида Шарафутдинова