Кейде Қазақстандағы өміріміз арқан тартысқандай болып, бір шетінде дәстүршілдік, бір шетінде жаңаруға ұмтылғандай болып көрінеді. Ал бұл жай ғана мәдени қақтығыс емес, сонымен бірге өз тағдырын шешудің терең мәселесі, көпшілігіміздің басына тікенек. Бұл, әсіресе, орыс тілі мен әдебиеті бар қалалық ортада өскен «асфальтты» қазақ болғанда қатты сезіледі.
Мысалы, жағдайды алайық Тоқаевтың «Ана тілі» газетіне берген сұхбаты.. Бір газет «Ана тілі» деп аталды, бірақ мен президенттің орысша сұхбатын оқыдым. Мұндағы символизм таңқаларлық ирониялық. Мәселе мынада: егер мен оны өз қазақ тілінде оқысам, сұхбатты түсінбей қалар едім, сонымен қатар бұл жағдай тереңірек мәселе – екі дүниенің арасындағы алшақтықты көрсетеді. Және, мүмкін, жалғыз емес.
Президент Тоқаев халықаралық кездесулерде қытай, орыс немесе ағылшын тілдерінде сөйлеп, Қазақстанды әлемге ашық заманауи мемлекет ретінде таныстырады. Меккеге барған сапарында осылай сезінді ме, әлде Оразадағы ауызашар ма? Риторикалық сұрақ.
Сұхбаттағы Назарбаев туралы үзінді де өте қызық, оқырмандар талдауларымды кешіреді деп үміттенемін, бірақ Мао Цзэдун мен Дэн Сяопиннің арасындағы ұқсас оқиға есімде. Назарбаев харизматикалық негізін қалаушы, өз заманының белгішесі, қазақ Маосының бір түрі болды. Оның дәуірі тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуымен, сонымен қатар билік элитаның қолында шоғырланған жүйемен байланысты болды. Екінші жағынан, Тоқаев Дэн сияқты жүйені ішінен қайта құруға тырысқан прагматикалық реформатор болды. Бірақ Дэн сияқты ол сақтық танытты: реформа революциялық емес, эволюциялық болуы керек.
Сосын ойлана бастайсың: бәлкім, біз халық ретінде кім екенімізді әлі шешкен жоқпыз. Қазіргі Қазақстан бір мезгілде кеңестік өткен, түрік тамыры және жаңа жаһандық ойыншы. Бірақ мұның бәрін қалай біріктіруге болады, сонда ешкім өзін бейтаныс адам сезінбейді? Апашкаңыздың түрлі-түсті мата қалдықтарынан тоқыған сол «құрақ» – қазіргі Қазақстанның және оның халқының картасы.
Бір жағынан, қазіргі геосаяси хаос ұлттық өзін-өзі анықтауға біршама серпін берді, дегенмен мүдделерді «ұлттандыру» деп санауға болатын белгілі бір тұздықта. Қазақстан елі этникалық тығыздық жағынан нығая бастағаны әбден қисынды, бұл өте жақсы, әсіресе ашаршылық немесе ұжымдастыру сияқты қорқынышты тарихи оқиғалардан кейін. Бірақ, шартты Ақтау ауылының жылқышы, ортаншы алматылық Талғар қандас, Шымкенттегі көп балалы анаға қазіргі қазақ идеологиясы қаншалықты сәйкес келеді? Ол жауап берді ме? Ол жүректе резонанс тудырады ма?
Тоқаевтың бұл жағдайдағы ұстанымы оның басқару стилін – мұқият тепе-теңдікті еске түсіреді. Ол барлығына: «асфальтты қазақтарға» да, салт-дәстүрді қастерлейтіндерге де, олар ақымақтықпен «саясаттан тыс» жүргендерге де көшбасшы болуға тырысады. Бірақ тіл мен ұлттың өзін-өзі анықтау мәселесі тек саясатпен ғана емес, тұлғалықпен де байланысты.
Басқа геосаяси мәселелер бар – Ресейдің, Қытайдың, Батыстың рөлі. Назарбаевтың ресейшіл көзқарасы қаншалықты болса да, Бейжіңдегі және жалпы Батыстағы инвестиция мен технология көздеріне келгенде Тоқаев прагматикалық болып көрінеді. Санкция шарты бойынша Тоқаев Қытайдан келген орыс аюын да, айдаһарды да ашуландырмай, елдің егемендігін қорғап, алпауыттардың арасында жүруі керек еді.
2025 жылы біз бетпе-бет келетін жаһандық орта осы сын-қатерлерді күшейтетінін есте ұстаған жөн. Қазақстан Ресей, Қытай және Батыс арасында, ал ел ішінде – дәстүр мен модернизация, ескі элита мен жаңа реформалар арасында теңгерімді табуға тырысуда. Бұл, әсіресе, Назарбаевтың мұрасы көзге көрінетін көлеңке болып қалатын кезде қиын міндет.
Содан кейін тағы бір идея пайда болды – «Таза Қазақстан». Мен мұны тазалық ұғымы ғана емес деп санаймын: бұл жерде сыбайлас жемқорлықтан қоршаған ортаны ластауға дейін және басқаруға деген тоқырау тәсілдеріне дейінгі дискурс бар. Бірақ біреу өзіне сұрақ қойды ма: біз бұған дайынбыз ба? Тазалық – саяси мәселе ғана емес, біздің де мәселеміз. Қоқыс жәшігіне қоқыс тастауды тоқтату, пара беру және ең бастысы жауапкершілікті басқа біреуге аудару туралы.
Біз жиі жүйені кінәлаймыз, бірақ жүйе де біз екенін ұмытамыз. Біз тез нәтиже алғысы келетін және күтуге дайын емеспіз. Біз президентті сынайтындар өзімізге: «Мен жағдайды жақсарту үшін не істей алар едім?» деп сұрамаймыз.
Елдің көшбасшысы болу оркестрді басқарғанмен бірдей, әр аспап өз күйінде ойнайды. Сіз әуенді өңдейсіз, бірақ музыканттар тыңдағысы келмесе немесе одан да жаманы құлақтары болмаса, симфония хаотикалық болады. Басшылық қызметте істейтін адамдар кадр тапшылығының не екенін біледі. Әрбір такси жүргізушісі өзін саясаттың білгірімін деп санайтын елде айтпағанда, шағын ұйымды басқару жиі қиындық тудырады.
Бірақ мен әлі де сенемін. Қанша қиын болса да, осы бейберекетсіздікте үйлесімділік таба алатыныңызға сенемін. Ең бастысы, әркім өзінен басталады. Бір қарапайым қадам: қазақша бірнеше сөз тіркесін үйрен, пара берме, бейжай қарама. Мүмкін сол кезде Жаңа, Әділетті және Таза Қазақстан жай идея емес, бәріміз өмір сүретін шындыққа айналар.
Бұл құжаттың авторы тек өз атынан сөйлейді. Автордың пікірі редактордың пікірімен сәйкес келмеуі мүмкін.